Die Southern African Youth Movement (SAYM) het miljoene gekry, danksy die bekendstelling van ’n nuwe soort befondsing.
Deur Raymond Joseph (GroundUp)
’n Organisasie sonder winsbejag wat hom beywer het vir wysigings aan die Wet op Loterye, het voordeel getrek uit bedrae van tienmiljoene rande se toelaes nadat die wet verander is.
Die Southern African Youth Movement (SAYM) het die instelling van ’n nuwe manier van befondsing van projekte deur die Nasionale Loterykommissie (NLK) by die Parlementêre Komitee vir Handel, Nywerheid en Mededinging aanbeveel. In plaas daarvan dat die NLK vir aansoeke wag, het SAYM die instelling van proaktiewe befondsing voorgestel, wat die NLK in staat stel om geld toe te ken sonder om eers ’n aansoek te ontvang.
Proaktiewe befondsing, wat die kern van die plundering van die Lotery was, is deur die NLK se nuwe direksie opgeskort.
SAYM se uitvoerende direkteur, Alfred Sigudhla, en Sello Pietersen, wat toe die organisasie se assistent-programbestuurder was, het in 2013 getuienis aan die parlement gelewer ter ondersteuning van wysigings aan die Wet op Loterye, insluitend die instelling van proaktiewe befondsing.
In die daaropvolgende jare sou SAYM meer as R67,5 miljoen se proaktiewe befondsing ontvang vir verskeie projekte, insluitend ’n ouetehuis, ’n dwelmrehabilitasiesentrum en ’n musiekblyspel met ’n anti-dwelmtema, wat befonds is om in drie provinsies plaas te vind. Nie die ouetehuis of die rehabilitasie is in werking nie, en die musiekblyspel het slegs ’n handjievol opvoerings gehad.
SAYM se toekennings word almal in NLK-jaarverslae aangeteken onder verskeie verskillende variasies van die organisasie se naam. Almal het een ding in gemeen: die betrokkenheid van Sigudhla, volgens beide maatskappy- en departement van maatskaplike ontwikkeling se rekords. Sigudhla het ’n jarelange verhouding met die NLK.
In 2014 het die Nasionale Loteryraad, die voorganger van die NLK, besluit om SAYM se befonding te staak weens ongerymdhede met sy befondsingsaansoeke. Maar die sperstreep op finansiering is opgehef ná die persoonlike ingryping van voormalige NLK-kommissaris Thabang Mampane en voormalige raadsvoorsitter, Alfred Nevhutanda. Beide word nou ondersoek vir die misbruik van Loteryfondse.
Bathabile Kapumha, voormalige hoofrisikobeampte van die NLK, het vertel hoe sy onder druk geplaas is om SAYM te onttrek van die lys van organisasies wat die NLK nie moet finansier nie. Prokureur Trevor Bailey, wat deur die destydse NLK-raad opdrag gegee is om Kapumha se skorsing te ondersoek, het in sy 2015-verslag gesê sy het hom vertel hoe sy ontbied is na vergaderings met Mampane en Nevhutanda, waarvan sommige ook deur verteenwoordigers van die SAYM bygewoon is.
Kapumha het tydens een vergadering aan Bailey gesê dat ’n SAYM-verteenwoordiger gesê het die organisasie het die NLK ondersteun oor veranderinge aan wetgewing en moet dus nie benadeel word weens onreëlmatighede met sy befondsingsaansoeke nie. ’n Bron het aan GroundUp gesê die SAYM-verteenwoordiger was Sigudhla, maar Sigudhla het nie gereageer op vrae wat hom gevra het of hy hierdie vergadering bygewoon het nie.
Nevhutanda het Kapumha opdrag gegee om die SAYM te verwyder van die lys van organisasies wat die Raad besluit het om nie te finansier nie of om befondsing te staak, wat sy gedoen het, berig Bailey.
Kapumha het die NLK verlaat uit vrees vir haar lewe kort nadat sy in ’n ongeluk betrokke was, wat blykbaar veroorsaak is deur die wanfunksionering van haar motor se remme en stuur.
Toe GroundUp vrae aan Sigudhla stuur oor die R67,5 miljoen-toelaes, het hy nie gereageer nie.
In plaas daarvan het dr Lekgotla Mafisa, voorsitter van SAYM se direksie, gereageer en Sigudhla ingesluit. Hy het gesê hy is “opdrag gegee” om op GroundUp se navrae te reageer. “Die direksie het die besluit geneem om op die vrae te reageer aangesien besluite oor projekte deur die direksie goedgekeur word en nie die bestuur nie.”
“Die direksie is tevrede met alle projekte wat onder die leiding van die uitvoerende direkteur aangepak word, tensy dit deur enigiemand oorreed word.”
Miljoene jaarliks:
Mafisa het gesê SAYM het “projekte van meer as R3 miljard oor 20 jaar bestuur”. Hy het gesê befondsing kom van regerings- en internasionale befondsingsagentskappe, soos die Verenigde Nasies, en private skenkers.
Mafisa het gesê die beweging was betrokke by meer as 20 konstruksieprojekte met ’n begroting van meer as R100 miljoen “in verskeie munisipaliteite”.
“Dit is buite die finansiering van die NLK.”
Oor die jare het SAYM Lotery-befondsing van meer as R67.5 miljoen ontvang, bestaande uit:
- R27,5 miljoen vir ’n ouetehuis in Thaba Nchu, naby Bloemfontein in die Vrystaat tussen 2017 en 2020. SAYM sê die bou van die tehuis is voltooi en dit is deur die DMO gelisensieer en sal in 2023 in werking tree. SAYM beweer dit was nie in staat om ’n afskrif van die bedryfslisensie te verskaf nie, aangesien hierdie dokument slegs by die “oorhandiging” van die fasiliteit verkry sou word. Maar die Vrystaatse DMO het gesê hy het reeds ’n ouetehuis in die area waar die SAYM-ouetehuis geleë is. Toe die departement in 2022 “uiteindelik geraadpleeg is”, het hy “geadviseer dat die ouetehuis na ’n middelmisbruik-halfweghuis hergebruik word”, volgens Lindiwe Mnguni van die Vrystaatse DMO.
- Byna R27 miljoen vir ’n dwelmrehabilitasiesentrum in Nelspruit, tussen 2017 en 2021. Toe GroundUp die perseel vroeg in November besoek het, was bouwerk nog aan die gang aan ’n Lotery-befondsde binnenshuise sportsentrum aan die rand van die rehabilitasie-eiendom. Einde verlede jaar het bure naby die eiendom aan GroundUp gesê dat werk aan die perseel steeds voortduur;
- R15 miljoen om ’n musiekblyspel teen dwelms op te voer, wat saam geskryf en geregisseer is deur die Tsotsi-ster Presley Chweneyagae. Maar die produksie het nooit die groot drie-provinsie-toer wat beloof is, onderneem nie.
- R144,000 vir ’n navorsingsprojek in 2011/2012 wat die befondsing van niewinsorganisasies in Suid-Afrika ondersoek het.
Lewe in die vinnige baan
Foto’s van Sigudhla op sy persoonlike Facebook-blad dui daarop dat hy blykbaar ’n lewe van luukse en weelde geniet. Die ondersoekende joernalistiekspan amaBhungane het in 2020 berig: “Voordat hy sy Facebook-profiel gesluit het, het hy daarvan gehou om foto’s van sy versameling motors en bottels Moët & Chandon en partytjies met plaaslike bekendes te plaas.”
Benewens sy R67,5 miljoen Lotery-geld, het die SAYM daarin geslaag om in 2018 miljoene van die departement van samewerkende regering en tradisionele sake (COGTA) in te vorder vir ’n gemeenskapswerkeprogram (CWP) in die Oos-Kaap, het amaBhungane berig.
Deur gebruik te maak van COGTA-rekords wat verkry is deur ’n aansoek om die Wet op die Bevordering van Toegang tot Inligting (POPIA), het amaBhungane onthul dat “ten minste tien kontrakte ter waarde van R13,6 miljoen toegeken is aan maatskappye wat deur SAYM-personeel, hul sakevennote en oënskynlike lede van Sigudhla se familie bestuur word.”
amaBhungane het ook berig hoe SAYM na bewering beskermende klere vir deelnemers aan die CWP-program verkry het van ’n fabriek wat Sigudhla in Pretoria opgerig het om T-hemde, oorpakke en hoede te vervaardig volgens die spesifikasies wat die tender sou vereis. Die fabriek is opgerig net weke voor die tender uitgereik is.
Getuienis in die Parlement
Sigudhla was een van twee SAYM-amptenare wat tydens ’n parlementêre verhoor getuienis gelewer het oor ’n wetsontwerp om die Loterywet te wysig.
Die wetsontwerp is in 2013 ingestel en uiteindelik in 2015 gepromulgeer. In sy voorlegging verwys Sigudhla na proaktiewe befondsing, wat deur die nuwe direksie van die NLK opgeskort is. Dit is die eerste verwysing na proaktiewe befondsing wat GroundUp kon vind.
Nog ’n voorstel deur Sigudhla in sy aanbieding was ’n verandering in die manier waarop lede van die verspreidersagentskappe wat toelae-aansoeke beoordeel, gekies word. Ondersteun deur die Nasionale Huis van Tradisionele Leiers, en die Suid-Afrikaanse Jeugraad, het hy voorgestel dat die NLK-raad lede by die Minister van Handel, Nywerheid en Mededinging, wat toesig oor die Lotery het, moet aanbeveel vir die minister om goed te keur. Die aanbeveling is nie by wysigings aan die wetgewing ingesluit nie, en gevolglik word die lede van die agentskappe steeds aangestel deur middel van ’n openbare nominasie gevolg deur onderhoude met kandidate, waarna die minister voorkeurkandidate aan die Kabinet voorlê vir goedkeuring.
Mafisa het in kommentaar op wysigings aan die Loterywet gesê: “SAYM, as ’n organisasie, het geen vermoë om die hele Parlement van Suid-Afrika te oortuig om die wette te verander om homself te bevoordeel nie. Dit is onmoontlik. SAYM het deel gevorm van ’n groep organisasies wat veranderings aan die Parlement voorgelê het wat baie organisasies in die wetgewing wou sien. Baie van die sake waarvoor SAYM bepleit het, was nie deel van wat die Parlement besluit het nie.”
Alle SAYM se Lotery-befondsde projekte word nou ondersoek deur die Spesiale Ondersoekeenheid (SOE), wat sedert die einde van 2020 korrupsie waarby die NLK betrokke is, ondersoek.